Дынаміка лексікаграфічнай падачы і практычнага ўжывання асабовых назоўнікаў з суфіксам ­ц(а)

На основании фактических материалов двадцати словарей, изданных в ХХ – начале ХХI в., академических грамматик, а также монографий исследуются изменения в лексикографической подаче личных существительных с суффиксом -ц(а). Анализируются динамичные процессы вхождения слов данного типа в лексикон, а также конкурентное взаимодействие с идентичными существительными мужского рода с суффиксом ­ец, ­нік и др., адвербиальными существительными (навукоўца – навуковец – вучоны). Приводятся примеры новообразований, включенных в реестры лексикографических изданий. Отмечается, что в современных словарях присутствует разное количество лексем с суффиксом -ц(а), представленных как словообразовательные синонимы существительных мужского рода с суффиксами -ец, -нік и др. В словарях существуют расхождения в указании помет рода существительных с суффиксом -ц(а) (только мужской либо мужской и общий). Проанализировав тексты современных СМИ, необходимо отметить широкое употребление существительных с суффиксом -ц(а) при обозначении лиц женского пола. Актуальным также является вопрос об указании грамматических показателей как мужского, так и женского рода для большего количества подобных лексем. Вместе с тем наличие вариантов рода и типа склонения вызывает сложности при употреблении падежных окончаний исследуемых существительных.

1. Байкоў, М. Беларуска­расійскі слоўнік / М. Байкоў, С. Некрашэвіч. – Мінск : Дзярж. выд­ва Беларусі, 1925. – 356 с.

2. Лёсік, Я. Школьная граматыка беларускай мовы / Я. Лёсік. – 4­е выд. «Пачатковай граматыкі», нанава напісанае. – Менск [Мінск] : Дзярж. выд­ва Беларусі, 1926. – 184 с.

3. Руска­беларускі слоўнік / АН БССР, Ін­-т літ., мастацтва і мовы ; пад рэд. А. Александровіча. – Менск [Мінск] : Выд­ва Акад. навук БССР, 1937. – XIII, 494 с.

4. Беларуская граматыка: марфалогія / [падрыхт.: Т. П. Ламцёў, К. І. Гурскі, М. М. Баркоўскі] ; АН БССР, Ін­-т літ. і мовы. – Мінск : Выд­ва Акад. навук БССР, 1936. – 208 с.

5. Станкевіч, Я. Падручнік крывіцкай (беларускай) мовы: граматыка, правапіс, укладанні, прытарнаваныя вучыцца ў школе і дома: ч. 1–3 = Krivian (whiteruthenian) grammar / Я. Станкевіч. – Рэгенсбург : [б. в.], 1946. – 124 с.

6. Суднік, М. Р. Арфаграфічны слоўнік / М. Р. Суднік, М. П. Лобан. – Мінск : Выд­-ва Акад. навук БССР, 1948. – 262 с.

7. Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы: марфалогія : падручнік / АН БССР, Ін­-т мовазнаўства ; рэдкал.: К. К. Атраховіч (К. Крапіва) [і інш.]. – Мінск : Дзярж. вучэб.­пед. выд­-ва М­-ва асветы БССР, 1957. – 304 с.

8. Лобан, М. П. Арфаграфічны слоўнік : [для сярэд. шк.] / М. П. Лобан, М. Р. Суднік. – Мінск : Дзярж. вучэб.­пед. выд­-ва М­-ва асветы БССР, 1961. – 311 c.

9. Беларуска­рускі слоўнік: каля 90000 слоў / АН БССР, Ін­т мовазнаўства ; рэд. К. К. Атраховіч (К. Крапіва). – М. : Дзярж. выд-ва замеж. і нац. слоўнікаў, 1962. – 1048 с.

10. Граматыка беларускай мовы : [у 2 т.] / АН БССР, Ін­т мовазнаўства. – Мінск : Выд­ва АН БССР, 1962–1966. – Т. 1 : Марфалогія / рэд.: К. К. Атраховіч (Крапіва), М. Г. Булахаў. – 1962. – 540 с.

11. Наркевіч, А. І. Назоўнік. Граматычныя катэгорыі і формы / А. І. Наркевіч. – Мінск : Выд­ва БДУ, 1976. – 246 с.

12. Лобан, М. П. Арфаграфічны слоўнік : [для сярэд. шк.] / М. П. Лобан, М. Р. Суднік. – Выд. 4­е, перапрац. и дап. – Мінск : Нар. асвета, 1978. – 240 c.

13. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы : [у 5 т.] / АН БССР, Ін­-т мовазнаўства ; рэд. К. К. Атраховіч (К. Крапіва). – Мінск : Беларус. Савец. Энцыкл., 1977–1984. – 5 т.

14. Слоўнік беларускай мовы: арфаграфія, арфаэпія, акцэнтуацыя, словазмяненне / АН БССР, Ін­-т мовазнаўства ; пад рэд. М. В. Бірылы. – Мінск : Беларус. Cавец. Энцыкл., 1987. – 902 с.

15. Беларуска­рускі слоўнік : [у 2 т. : больш за 110000 слоў] / АН БССР, Ін­т мовазнаўства ; рэд. К. Крапіва. – Выд. 2­е, перапрац. і дап. – Мінск : Беларус. Савец. Энцыкл., 1988–1989. – 2 т.

16. Беларуская граматыка : у 2 ч. / АН БССР, Ін­т мовазнаўства ; рэд.: М. В. Бірыла, П. П. Шуба. – Мінск : Навука і тэхніка, 1985–1986. – Ч. 1 : Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск. – 1985. – 431 с.

17. Арашонкава, Г. У. Пра назоўнікі тыпу вынаходца, дарадца, стараста / Г. У. Арашонкава // Пытанні культуры пісьмовай мовы / М. Р. Суднік [і інш.] ; рэд. А. І. Падлужны. – Мінск, 1991. – С. 114–121.

18. Лобан, М. П. Арфаграфічны слоўнік / М. П. Лобан, М. Р. Суднік. – Мінск : Нар. асвета, 1990. – 256 c.

19. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / АН Беларусі, Ін­т мовазнаўства ; рэд.: М. Р. Суднік, М. Н. Крыўко. – Мінск : Беларус. энцыкл., 1996. – 783 с.

20. Беларуска­рускі слоўнік : [больш за 110000 слоў] : у 3 т. / НАН Беларусі, Ін­т мовазнаўства ; рэд. К. К. Атраховіч (Крапіва). – 3­е выд., папраўл. і дап. – Мінск : Беларус. энцыкл., 2003. – 3 т.

21. Варановіч, В. Л. Словаўтварэнне назоўнікаў у беларускай мове / В. Л. Варановіч ; рэд. П. У. Сцяцко. – Гродна : ГрДУ, 2005. – 135 с.

22. Уласевіч, В. І. Слоўнік новых слоў беларускай мовы / В. І. Уласевіч, Н. М. Даўгулевіч. – Мінск : ТетраСистемс, 2009. – 444 с.

23. Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія : вучэб. дапам. / Н. В. Гаўрош [і інш.] ; пад агул. рэд. М. С. Яўневіча. – Мінск : [б. в.], 1997. – 287 с.

24. Кароткая граматыка беларускай мовы : у 2 ч. / НАН Беларусі, Ін­т мовазнаўства ; навук. рэд. А. А. Лукашанец. – Мінск : Беларус. навука, 2007–2009. – Ч. 1 : Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. – 2007. – 351 с.

25. Граматычны слоўнік назоўніка : А–Я / НАН Беларусі, Ін­-т мовы і літ. ; [уклад.: Г. У. Арашонкава і інш. ; навук. рэд. В. П. Русак]. – 2­е выд., дапрац. – Мінск : Беларус. навука, 2013. – 1245 с.

26. Слоўнік беларускай мовы : [каля 150000 слоў] / НАН Беларусі, Ін­т мовы і літ. ; уклад.: Н. П. Еўсіевіч [і інш.] ; навук. рэд.: А. А. Лукашанец, В. П. Русак. – Мінск : Беларус. навука, 2012. – 916 с.

27. Беларуска­рускі слоўнік = Белорусско­русский словарь : [больш за 110 000 слоў : у 3 т.] / НАН Беларусі, Ін­-т мовы і літ. ; пад рэд. А. А. Лукашанца. – Выд. 4­-е, перапрац. і дап. – Мінск : Беларус. энцыкл. імя П. Броўкі, 2012. – 3 т.

28. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы : [больш за 65000 слоў] / НАН Беларусі, Цэнтр даслед. беларус. культуры, мовы і літ., Ін­т мовазнаўства ; [уклад.: І. Л. Капылоў і інш.] ; пад рэд. І. Л. Капылова. – Мінск : Беларус. энцыкл. імя П. Броўкі, 2016. – 967 с.

29. Каўрус, А. А. Словасклад: слоўнік адметнай лексікі / А. А. Каўрус. – Мінск : Звязда, 2013. – 326 с.

30. Піскуноў, Ф. А. Вялікі слоўнік беларускай мовы: арфаграфія, акцэнтуацыя, парадыгматыка / Ф. А. Піскуноў. – Мінск : Зміцер Колас, 2012. – ХVІ, 1196 с.

31. Сопоставительное описание русского и белорусского языков. Словообразование / [А. В. Андреева и др.] ; науч. ред.: А. А. Лукашанец, О. М. Николаева ; Нац. акад. наук Беларуси, Центр исслед. белорус. культуры, языка и лит. – Минск : Беларус. навука, 2014. – 486 с.

32. Баршчэўская, А. Л. Арфаграфічны слоўнік беларускай мовы : новая рэд. : [каля 42 000 слоў] / А. Л. Баршчэўская, Л. П. Баршчэўскі. – 2­-е выд. – Мінск : Радыёла­плюс, 2010. – 559 с.

33. Шкраба, І. Р. Варыянтнасць у сучаснай беларускай мове: структурна­граматычны i функцыянальна­дынамічны аспекты / І. Р. Шкраба. – Мінск : Асар, 2004. – 239 с.

34. Zgółkova, H. Podstawowy słównik języka polskiego z zarysem gramatyki polskiej / H. Zgółkova. – Poznań : Wydaw. Nauk. UAM, 2009. – XLI, 812 p.

35. Граматичний словник української літературної мови. Словозміна / В. І. Критська [та ін.] ; відп. ред. Н. Ф. Клименко. – Киів : Видав. дім Д. Бураго, 2011. – 760 с.